Metafor

"Kandilli yüzerken uykularda / Mehtabı sürükledik sularda" Yahya Kemal Beyatlı

Yukarıdaki dizelerde Kandilli semtinin uykularda yüzmesi ve mehtabın sularda sürüklenmesi; sözcüklerin asıl anlamının dışında mecaz olarak kullanılmasına örnektir. Burada yapılan söz sanatına metafor deniliyor.

Fransızcadan türemiş bir sözcüktür metafor, Türkçede eğretileme ve Arapçada ise mecaz olarak adlandırılır.

Ad aktarması olarak da bilinen mecâz sanatından, anlamı etkili kılmak ve sözü güçlendirmek için yararlanılır.

Mecaz ve Metaforun Sözlüklerde Yeri

Mecaz, Türkçeye Arapçadan, metafor ise Fransızcadan geçmiş iki ayrı sözcüktür. Kelimenin kökeni Yunancada “taşıma, aktarma” anlamına gelen “metaphora” sözcüğüdür. Antikçağın sonunda anlam daralmasına uğrayıp trope haline gelmiştir.

Ancak metafor, dilimizde mecaz kelimesinin bir alternatifi olarak kullanılmaktadır. Mecaz ya da metafor, sözcüğü gerçek anlamının dışında kullanmayı sağlayan bir söz sanatıdır. İstiare ya da ad değişimi olarak da bilinir. Söze güzellik, güçlülük, canlılık, zarafet, derinlik veya genişlik... verir.

Türk Dil Kurumu sözlüğünde isim kökenli bir sözcük olan metafor için “mecaz” açıklaması yapılmaktadır.

Metafor eğretileme anlamı da taşır. Eğitim alanında da sık sık kullanılan bu deyim, genellikle benzetmeyle karıştırılır.

Dilde Uygulama

Metafor, aynı anlama gelmeyen, birbirinden alakasız olan ancak benzer özellikler barındıran iki şeyi birbirine benzetmektir. Örnek: "Demir adam," Ruhsal ya da bedensel olarak ya da her iki yönden sağlam adam.

Benzetmeden farklı olarak, metaforlarda “gibi, adeta, sanki, kadar, -ce...” ilgeçleri kullanılmaz. Benzetilen ve benzeyen birbirlerine direkt olarak benzetilir.

Örneğin: “O tam bir tazıdır” Bu cümlede, tazıyla bir insanın doğrudan bir benzerliği olmamasına karşın, tazıların iyi koku alması yönüyle çevresinde olanı biteni bilen, haberdar olan insanlar kastedilir. Aynı deyişi "gece kuşu" benzetmesinde de görürüz. Gece kuşlarının geceleri uyanık olması yönünden, gece hayatı olan, geceleri uyumayan ya da geç saatlere kadar uyanık kalan bireyler gece kuşuna benzetilir.

Metafor örnekleri

•Zaman dedikleri kanatlı bir kuştur. (Uçup gider, hızlıdır.)

•O benim göz bebeğimdir. (Kıymetlimdir.)

•Kirpikleri demirden birer oktu. (Kirpikleri canımı acıtacak kadar güzeldi.)

•İhtimaller denizinde boğuldum. (O kadar çok ihtimal var ki bir denizi bile doldurabilir.)

•O, karda açan bir çiçekti. (Zor koşullarda bile var olmayı başarırdı.)

Metaforun işlevi nedir?

Metafor hem günlük hayatımızda hem de edebiyat alanında sıklıkla kullanılmaktadır. Doğru ve etkin metaforlar kullanmak okuyucuların ya da dinleyenlerin direkt olarak duyularına hitap eder, hayal güçlerini keskinleştirir ve anlatılmak istenen mesajı çok daha kolay anlamalarına imkan sağlar.

Ayrıca günlük hayatta yaptığımız konuşmaların daha canlı olmasını, edebiyatta ise kurgusallığın çok daha anlaşılır ve üç boyutlu olmasını sağlar.

Metaforlar okurun ya da konuşulan kişinin yeni fikirler üreterek yeni bakış açıları kazanmasına, yeni düşüncelere üretmesine olanak sağlar.

Metafor ve Analojinin arasındaki fark nedir?

Metafor da analoji de bir mecaz çeşididir. İkisi de bir şeyleri birbirine benzetmek için kullanılır.

Analoji genellikle birbirine doğrudan benzeyen, birbirini andıran şeyler arasında yapılan benzetmedir. Yapı olarak daha karmaşık ve anlaması zor şeylerin daha rahat anlatılması için kullanılır. Örneğin kan dolaşımının trafik akışına benzetilmesi.

Metaforda ise birbiri arasında anlam yönünden hiçbir ilişki bulunmayan iki şey ortak bir özellik üzerinden birbirine benzetilir.

Eğitimde metafor ne anlama gelmektedir?

Metafor bilinmeyen şeylerin öğretilmesi için bir teknik, öğrenilen bilgilerin akılda tutulması ve hatırlanması konusunda geçerliliği kanıtlanmış bir araçtır. Metafor çok güçlü bir öğrenme ve öğretme aracıdır.

Benzetme yöntemiyle anlatılmak istenen kavramın zihnin derinlerinde düşünceler uyandırarak daha iyi yer etmesi sağlanır ve hayal gücü aktif hale gelir.

Eğitimde metaforun yararları nelerdir?

1. Öğrenenlerin düşünme yetilerini ve yaratıcılıklarını geliştirir.

2. Anlaşılması zor olan soyut kavramların somut hale getirilmesinde oldukça kullanışlıdır.

3. Öğrencilerin eğitim ortamına aktif katılımını sağlar.

4. Bilimsel kavramların öğrenilmesini ve akılda uzun süre tutulmalarını kolaylaştırır.

5. Bilimsel düşünme ve problem çözme yeteneklerini geliştirir.

Gerçek anlam

Bir kavramın mecaz olmayan anlamlarına gerçek anlam denir:

• Babam yorganı üzerime çekip iyi uykular diledikten sonra alnımdan öptü. (gerçek anlam)

• Ay ışığında yakamozlar dans ediyor, dalgalar sahili öpüyordu. (mecâz)

• Bugün hava çok soğuk. (gerçek anlam)

• Soğuk bir tavırla birbirlerini selamlayıp uzaklaştılar. -R. H. Karay. (mecâz)

• Sabah erkenden uyandım. (gerçek anlam)

• Baharın gelmesi ile birlikte doğa uyandı. (mecâz)

Yan anlam

Mecaz anlam sıklıkla yan anlam ile karıştırılır. Oysa yan anlamların her biri, sözcüğün gerçek anlamlarından biridir ve birincil anlamla (temel anlamla) yakından ilişkilidir.

• Torpido ile vurulan gemi bir süre sonra battı. (temel anlam)

• Elime iğne battı. (yan anlam)

• Güneş bugün saat yedide batacak. (yan anlam)

• Hamileliğin de verdiği alınganlıkla her sözümüz ona batıyordu. (mecâz)

Mecaz türleri

Mecaz, sözcük ve fikir mecazları olmak üzere ikiye ayrılır. Sözcük mecazında bir sözcük gerçek anlamı dışında, fikir mecazında ise herhangi bir fikir kendi anlamının dışında bir amaçla kullanılır.

DERLEME: Şenol YAZICI

(Değişik kaynaklardan)