Edebiyat Tarihinin En Ünlü ve En İyi Öyküsü:

Kafka’nın “Dönüşüm”ü,

*

Javanshir Gadimov

 *

Franz Kafka’nın bir sabah uyandığında dev bir böceğe dönüşen adamının hikayesi, ilk defa basılmasından tam bir asır geçmesine rağmen halen insanları etkilemeye ve şoke etmeye devam ediyor. Kafka’nın Dönüşüm’ü (orijinal Almanca ismi Die Verwandlung) tüm zamanların en iyi öyküsü olarak kabul ediliyor.

Dönüşüm’ün ilk defa 1915’te basılmasında bu yana geçen 100 yılda üzerine çok konuşuldu ve yazıldı. Ancak bu kitap üzerine değişmeyen ortak görüş ise kurmaca edebiyat tarihinin en ünlü ve en iyi öyküsü olmasıdır.

2015’te Dönüşüm, 1915’te basıldığı tarih dikkate alındığında, 100 yaşını tamamladı. 

Kafka, “Dönüşüm” üzerinde 1912 yılının son baharında çalışmış ve birinci versiyonunu aynı yılın 7 Aralık günü bitirmişti. Ancak yayıncılar ile görüşmelerin uzaması ve araya giren Birinci Dünya Savaşı, öykünün yayımını geciktiren bir kaç etkenden biridir.

Örneğin öykünün önemi üzerine Elias Canetti, Kafka’nın kendisinin de bu öyküyü “hiçbir zaman aşamayacağını, çünkü Dönüşüm’ü aşabilecek bir şeyin olmadığını” yazmıştı.

“Dönüşüm” sonunda Ekim 1915’te avangart Alman aylık edebiyat dergisi Die Weissen Blätter tarafından yayınlanmıştı.

40 yaşında vefat eden Kafka geride çok fazla eser bırakmadı. Yaşadığı dönemde çok meşhur olamasa da yine de belirli kişilerin ilgisi çekebilmişti. 1915 yılında prestijli Theodor Fontane ödüllü yazar Carl Sternheim, bir yazarın başka bir yazara saygısının göstergesi olarak para ödülünü Kafka’ya vermişti.

Bu durumu günümüz koşullarında düşünün. Man Booker ödülünü kazanan bir yazar, çalışmasını kendisinden daha iyi bulduğu başka bir yazara kazandığı 50 bin İngiliz Sterini ödülünü verir miydi?

Kafka’nın başka bir hayranı ise üniversite arkadaşı Max Brod idi. Max Brod ayrıca Kafka’nın eserlerinin günümüze kadar gelmesinde rolü büyüktür. Yazdıklarının yok edilmesini isteyen Kafka, arkadaşına şöyle yazmıştı: “Sevgili Max, benim son ricam: Geride ne bırakırsam, günlükler, el yazmaları, başkalarından ve benden mektuplar, taslaklar ve benzerleri tamamen yakılsın ve okunmasın…”

Brod ise arkadaşının bu isteğine uymayarak, daha sonraları böyle bir şey yapmayacağını açıklamıştı. Ancak Kafka artık basılan eserlerinin bu isteği dışında tutulabileceğini belirtmişti. Bunlar arasında da Dönüşüm ve Dava gibi eserleri var.

Şimdi de Dönüşüm’e göz atalım. Gregor Samsa çok seyahat eden bir satıcı ve ailesini – bir apartman dairesinde birlikte yaşadıkları annesi, babası ve kız kardeşi – geçindirmek için çalışıyor. Ancak çok sık seyahat ettiği için nadiren evde oluyor.

Gregor neden çok çalışmak zorunda? Beş yıl önce babası çok para kaybetmiş ve Gregor da kreditörlerden birinde işe başlamıştı. Kız kardeşi Grete çalışmak için çok genç, annesinin astması var ve babası da çalışamayacak durumdaydı. Gregor ise evin erkeği olarak aileyi maaşı ile ayakta tutmaya çalışıyor. Gregor’un hikayesi de bir gün evde uyuması ve sabah uyanması ile başlıyor.

“Gregor Samsa bir sabah huzursuz düşlerden uyandığında, kendini yatağında dev bir böceğe dönüşmüş olarak buldu.” ile başlayan Dönüşüm’ün ilk cümlelerinde korku, mizah, rüyaların sürrealizmini bulmak mümkün. Gregor huzursuz düşlerden uyanmıştır ancak uyandığı şey neydi?

Aslında hikaye çok karamsar ve korkutucu, ancak Kafka öyküyü daha tamamlamadan bir kısmını arkadaşlarına okuduğunda onların da tepkisi gülmek olmuştu. İşte o zaman Kafka bu öyküde insanları çeken bir şeyler olduğunu anlamıştı.

Dönüşüm, çok kötü ve açıklanamaz bir talihsizlik yaşayan bir adamın öyküsünü anlatıyor. Bu durum ailesinin onu bir yaratık seviyesine indirgemesine yol açarken, sevdiklerinin ona karşı davranışları da acılarını iki kat artırır. Ailesi de artık onsuz daha iyi olacakları kararını almıştır.

Kafka üzerine yazılar kaleme alan yazarlar, Gregor’u acı çeken bir aziz, ailesini ise canavarlar topluluğu olarak gören görüşler belirtmişlerdi. Verdiği edebiyat derslerde Dönüşüm’den de bahseden Vladimir Nabokov ise “Gregor, böcek şeklini almış bir insan, ailesi ise insan şekline bürünmüş böceklerdir.” ifadelerini kullanıyor.

Kafka’nın yaşamı ile  Gregor’un talihsiz dönüşümü arasında benzerlikler kurmaya çalışabilirsiniz. Ağustos 1917’de aniden kan öksürerek uyanan Kafka’ya Eylül ayrında verem teşhisi konuluyor. Hastalığının ilerlemesi sonucu ise 3 Temmuz 1924 tarihinde 40 yaşında Kafka vefat ediyor. Kafka’nın hayatı ve eserleri ile ilgili bir çok şeyi mektuplarından öğreniyoruz. Eserlerinin çevirmeni Milena Jesenská-Pollak’a yazdığı mektuplar ise “Milena’ya Mektuplar” olarak Türkçe’de de yayınlandı.

Türkçede birçok yayınevi tarafında okura sunulan Kafka’nın kısa öyküsü Dönüşüm, 100. yılını doldurmasına rağmen bundan sonra da okuru etkilemeye devam edeceğini tahmin etmek çok zor değil. Dönüşüm’ü eline alan her bir okur Kafka’ya hayranlığını dile getirmeye devam edecek.

Javanshir Gadimov

Richard T Kelly, “Kafka’s Metamorphosis: 100 thoughts for 100 years”, The Guardian, 18 Temmuz 2015. Franz Kafka, Dönüşüm, Çev: Ahmet Cemal, Can Yayınları, 42. Baskı, İstanbul, 2014